کاریکاتور و نقش آن در جامعه افغانستان

کاریکاتور و نقش آن در جامعه افغانستان با توجه به افت سرانه مطالعه و توجه به موضوعات بصری

کاریکارتور از ژانرهای پرطرفدار هنری است که با شیوه ی خاصی به ابراز نظر در موارد مختلف میپردازد. شاید برای جوامعی که برای دریافت پیام بیشتر به مشاهده و نمودهای تصویری متکی هستند، کاریکاتور کاربرد جدی تری داشته باشد. در جوامع جهان سومی، رویکرد طنز در پرداختن به مسایل سیاسی و گاهی حتی مسایلی که جایگاه تابو در جامعه دارند، با دشواری های همراه است، اما دیده میشود که با وجود سطح پایین تحمل و پذیرش انتقاد، کاریکاتور یک شیوه ی تاثیر گذار و پر طرفدار است. اما کاریکاتور چیست و از کجا آمده است. این هنری که به دستکاری واقعیت و خلق تصاویر اغراق آمیز در موارد خاص میپردازد، ریشه در کجا دارد.

 

تعریف کاریکاتور

کاریکاتور از فعل کاریکاره ایتالیایی، به معنی بار کردن گرفته شده‌است. کاریکاره جریمه کردن و توبیخ کردن نیز معنی می‌دهد و به نظر می‌رسد که نخستین بار توسط شخصی به نام موسینی در سال ۱۶۴۶ میلادی به کار رفته باشد و او نیز به نوبه خود این واژه را کاراچی ، یعنی نقاشی های خیابانی بلونیایی هم عصر خویش گرفته باشد. چرا که این نقاشی‌ها همواره دارای عناصری اغراق آمیز بودند که سوژه‌ها را مضحکه می‌کردند. همچنین ممکن است که کاریکاتو از واژهٔ کاراتره (caracter) و یا کارا اسپانیایی به معنای صورت اخذ شده باشد. در هر صورت کاریکاتور نوعی نقاشی است که سوژه دلخواه را به صورت مضحک و خنده آوری ترسیم می‌کند. عمده ترین بخش هر کاریکاتور صورت آن است. فی المثل در صورت های کاریکاتوری که آلبرخت دورر و لئوناردو داوینچی هر دو مستقلا حدود سال ۱۵۰۰ ترسیم کرده‌اند، صورتهایی با دماغ دراز و چانهٔ دراز مشاهده می‌کردند.

کاریکاتور چیست؟

کاریکاتور را اینگونه تعریف کرده اند :

١ – هنرِ ارائه ی تصاویر اشخاص یا اشیاء ، که در آن صفات و خصوصیات بارز فرد یا شیئ ، به نحوی اغراق آمیز ، مضحک و غیر طبیعی به تصویر کشیده می شود.

٢ – تصویر یا هراثرهنری ، که به نحوی مضحک و اغراق آمیز ، ویژگی های موضوع اصلی را به نمایش می گذارد.

۳ – تصویر مشابه ، مضحک و غیر طبیعی از چیزی ارائه دادن.

۴ – تقلید کردن از روی تمسخر

در مجموع شاید بتوان به طور خلاصه این گونه گفت که کاریکاتور تصویری است که به منظور هجو کردن چیزی یا کسی کشیده می شود . کاریکاتور یک شخص باید مضحک باشد و در کشیدن آن باید نمایش اعضای بدن سوژه مبالغه کرده و شخصیت سوژه را بنمایاند.

کلمه ی کاریکاتور از کالمه ایتالیایی «کاریکار» گرفته شده که به معنای اغراق است اما اغراق در کاریکاتور یا طنز تصویری ، باید سنجیده ، منطقی و هوشمندانه باشد . برخی از پژوهشگران هنر کاریکاتور عقیده دارند که کلمه ی کاریکاتور کوتاه شده ی «کاریکاتورا» است که در قرن شانزدهم در ایتالیا توسط طراح و نقاش آن زمان ، آنیبال کاراکی مصطلح گردید.

هنرمندان – در مسائل سیاسی – از چهره های واقعی سیاستمداران و یا کسانی که به نوعی خبرساز هستند ، کاریکاتور می کشند . بسیاری از کاریکاتورها برای خنداندن بیننده کشیده شده اند ، اما بعضی از آنها – مثل موضوعات سیاسی – با اینکه در نگاه اول خنده دار هستند ، اما معنای ثانوی عمیقی د رخود دارند.

در ادبیات نیز کلمه ی کاریکاتور به توصیفی که جنبه مسخره آمیز یا هجوآمیز دارد و شخص یا اشخاص مورد توصیف را به شکل اغراق آمیزی مجسم می کند اطلاق می شود، و سابقه ی این شیوه به دوران یونان باستان می رسد . «چارلز دیکنز» از جمله ی نویسندگان بزرگی است که از این شیوه «کاریکاتورهای ادبی» در آثار خود استفاده فراوان کرده است .

تاریخچه پیدایش کاریکاتور

گفته شده هنر کاریکاتور خیلی پیش از پیدایش روزنامه نگاری و حتی اختراع ِ صنعت چاپ در دنیا رواج داشته و در واقع عمری به درازای تاریخ مکتوب انسان دارد . قرنها پیش از این که اصطلاحات کاریکاتور ، کارتون ( یا هر عنوانی که در زبانهای مختلف به آن داده شده ) ابداع گردد ، این هنر در عصر باستان شناخته شده و رواج داشته است .

اولین کاریکاتورهایی که در آنها مسائل سیاسی و اجتماعی مطرح شد ، در حفاریهای شهر پمپی به دست آمده که تقریبا ١۹۰۰ سال پیش در زیر گدازه های آتشفشانی پنهان بود. این کاریکاتورها بر روی ستونهای سنگی کنده شده بود و در معرض دید همگان قرار داده می شد.

در قرن اخیرگرچه در نقاشیهای نقاشان بزرگ قرن ١۶ میلادی ، از قبیل «هولباین» و «بروگل » نقشهای کاریکاتور فراوان به چشم می خورد، اما سُنت کاریکاتور سازی که اساس آن تاکید بر جنبه های خنده آور اشخاص، موضوع کاریکاتور است ، در قرن ١۷ میلادی به دست «کاراچی» در ایتالیا پایه گذاری شد.

«آگوستینو کاراچی» نقاش ایتالیایی اولین هنرمندی بود که برای سرگرمی خود و دوستانش از چهره ی انسانهای واقعی ، تصاویر کمیک می کشید . کسانی که از کارگاه او دیدن می کردند ، سوژه های تصاویر وی می شدند . این بازدید کنندگان چهره ی خود را به صورت سگ ، خوک ، قاطر و یا حتی پارچ آب و قرص نان می دیدند . واژه کاریکاتور برگرفته از نام «کاراچی » نقاش نیست و از کلمه ایتالیایی «کاریکار» به معنی «انباشتن» (اغراق در جزئیات ) ساخت شده است . پس از «کاراچی» ، نقاشان ایتالیایی متعددی این شیوه – کاریکاتور – را برگزیدند. یکی از آنان «پی یرگتسی» (١۶۷۴-١۷۵۵) بود . تصاویر وی ملایم ، جالب و هوشمندانه بود.
پس از آن ، هنرمندان دیگری نیز به کاریکاتور روی آوردند . معروفترین اینان در قرن ١۸ نقاش انگلیسی «ویلیام هوگراث » بود (١۷۶۴-١۶۹۷) هوگراث نمی خواست به عنوان یک کاریکاتوریست شناخته شود. در حقیقت کارهای وی بسیار جدی تر از کاریکاتورهایی بود که پیش از آن کشیده شده بود . در طرح ها و نقاشی ها وی تمام چیزهای شیطانی و احمقانه در انگلستان آن زمان نشان داده شده است . او به ندرت چهره ی واقعی مردم را می کشید ، اما شخصیتها در تصاویر وی شامل آدمهای خوب و بد ، مستها ، مردان و زنان مد پرست هستند . «هوگراث» هنرمندی بزرگ بود و نشان داد که یک کاریکاتور تا چه اندازه می تواند پرمعنا باشد . دیگر هنرمندان انگلیسی برای نمایش زشتی و حماقت بویژه در سیاست از شیوه ی «هوگراث » پیروی کردند.

نامدار ترین این هنرمندان توماس رولندسون (١۸٢۷-١۷۵۶) جیمز گیلری (١۸١۵-١۷۵۷) و جرج کرویک شانک (١۸۷۸-١۷۹٢) بودند . آنها همه چیز را ، از مدلهای مختلف کلاه گرفته تا سیاستمداران مشهور ، به مسخره می گرفتند و مورد حملات شدید خود قرار می دادند . این تصاویر با شیوه ی خشونت آمیز و زننده ی خود ، همان اثری را داشتند که امروز کاریکاتورها در روزنامه ها دارند و حاکی از نگرش این هنرمندان در طول چهل سال (١۷۸۰تا ١۸٢۰ ) به اتفاقات آن روزگارند.

در سال ١۸۳۰ هنرمند و ناشر فرانسوی «شارل فیلیپون» (۶٢-١۸۰٢) روزنامه ای ارزان قیمت و مصور منتشر کرد که به کاریکاتور اختصاص داشت. این نشریه که «لاکاریکاتور» نامیده می شد چنان با استقبال روبرو شد که دو سال بعد فیلیپون را مصمم به انتشار روزنامه ای دیگر به نام «لاشاریواری » نمود.هر دو روزنامه در مبارزه شدید با دولت وقت ، چنان سر و صدایی ایجاد کردند که چندین بار از ارائه کار بازداشته شدند . یکی از نقاشان برجسته ای که در این روزنامه مشغول به کار بود یعنی «انوره دومیه» (۷۹–١۸۰۸) به خاطر تصویری که از پادشاه لویی فیلیپ کشیده بود و او را در حال بلعیدن کیسه های پول نشان می داد به شش ماه حبس محکوم شد.

در انگلستان نیز مجله ای با نام «مشت» در سال ١۸۴١ تاسیس شد . تصاویر این نشریه جدیت کمتری داشتند و بر خلاف همتای فرانسوی خود ، بیشتر بر طنزی لطیف و ملایم تکیه داشت.

انواع کاریکاتور

کاریکاتور از نظر شکل و طراحی چندین نوع است که ۴ نوع آن عبارتند از :

١ – کاریکاتور ساده : در این نوع کاریکاتور ، طرح ، تناسب اعضای بدن انسان واشیاء را تغییر می دهد طرحهای هجایی : این طرحها ، کاریکاتورهایی هستند که ضمن تغییر ، » عیب جو و ریشخند کننده » نیز هستند . در کاریکاتورهای سیاسی ، بیشتر از این طرحها استفاده می شود .

٢ – طرحهای کمیک : معمولا ژورنالیستها ، صفحه ی فکاهی خود را از این طرحها پرمی کنند . هدف اصلی این طرحها بیشتر خنداندن خوانندگان روزنامه یا مجله است و طراح ، اهداف تربیتی و یا اجتماعی را دنبال نمی کند .

۳ – طرح های روز : نقش اصلی و اساسی آن ، انتقاد و تفسیر کارها و فعالیتهای روزانه در روزنامه و مجلات است .

۴ – طرح های فانتزی : که آنها هم کم و بیش کمیک هستند اما تخیل در آنها نقش اساسی دارد. در ادام بحث مقوله ی کاریکاتور به عنوان نمونه به بررسی آثار «دیوید لوین» می پردازیم:

یکی از مهمترین و بهترین کایکاتوریستهای دنیای معاصر هنرمند آمریکایی «دیوید لوین» است . نکته اختصاصی در کار «لوین» تمرکز توجه او روی چهره است و این یک توجه کلاسیک است

ویژگی های کاریکاتور

در طرح کاریکاتور ، یک چین ، یک خط ، مبالغه در یک برجستگی یا انحناء ، حتی یک نقطه مبین واقعیتی است. از اینرو کاریکاتوریست به عنوان مفسری شناخته می شود که فرآیند طرح را از محدوده ی یک پیام آنی و ساده و عینی بر می گیرد و به سوی انگیزه ای برای تفکر پیش می راند.

آنچه کلمه کاریکاتور بدان اطلاق می شود ممکن است تنها یک طرح تمثیلی یا کنایه ای باشد ، با این هدف که بجای خنداندن بیننده ، وی را به تفکر وا می دارد. آنچه از کلمه ی کاریکاتور بر می آید این است که یک اثر کاریکاتور معمولا مقداری تخیل و اغراق را در خود آمیخته دارد ؛ مهمتر از آن اینکه ، در بیان هدف خود از اصطلاحات روزمره و عام به همان شکل متداول بهره می گیرد . این خود یکی از ویژگی های تعیین کننده کاریکاتور در منطقه زمانی خلق اثر است .

با دیدن کاریکاتو ، ناخودآگاه مفهوم خنده و شوخی در ذهن تداعی می شود . اما اگر از این جهت به تعداد بیشمار آنها نگاه کنیم ، می بینیم در بسیاری از این تصاویر ، سعی در ایجاد خنده و شوخی صرف نبوده است . در حقیقت بعضی از بزرگترین آثار کاریکاتور ، به لحاظ جدی بودن و تاثیری که بر عواطف و احساسات وارد می کند ، با سایر اشکال هنری های تجسمی به رقابت برخاسته اند.